Samsun’un tarihi binlerce yıllık tarihi olmasına rağmen Samsun merkezinde tarihi binaların sayısının az olduğu muhakkak dikkatinizi çekmiştir. Bunun başlıca bir kaç sebebi varken zaten az olan tarihi eserler ise 1869 yılında gerçekleşen bir yangın ile yok olmuştu.

Tüm Türkiye yangınlar ile boğuşurken Samsun tarihini etkileyen en büyük olaylardan birisi yıldönümüne geldik. 152 yıl önce bugün (3 Ağustos 1869) Samsun’da çıkan yangında Samsun’un büyük bir kısmı kül olmuştu. Fransız Gezgin Vital Cuinet’e göre 1860 yılında Samsun merkez nüfusu (Canik Sancak merkezi) 3 bin iken 1869 yılında 718 binanın yanması yangının büyüklüğünü gösteriyor. Yangın bugün Büyükşehir belediye binası karşısındaki Medreseden çıkıp nerdeyse Meydan’dan Gençlik parkına kadar olan alanı kaplamıştır. Yangın sonrası düzenlenen incelemede 125.000 m2’lik bir alanın bir alanın kül olduğu tespit edilmiş.

O yıllarda Samsun Karadeniz için önemli bir şehir idi. Bu sebeple Samsun’un Fransa konsolosluk açmıştı. Yangın hakkında ayrıntılı bilgiyi bu konsolosun Fransaya gönderdiği rapordan öğreniyoruz:

————
Süleymaniye medresesinden çıkmıştır. Ardından yakınındaki petrol ürünleri satan bir dükkana sıçrıyor ve daha da büyük bir hale geliyor. Bu yangında 415 ev ve işyeri kül olmuştu. Sadece ev ve işyerleri değil, Samsun’un tarihi yanmıştı o yangında. Danişment döneminden kalma Cami-i Kebir (Büyük Cami), Süleymaniye Medresesi, Samsun Bedesteni, Taşhan ve On cami ve dört büyük han daha sayılmamış nice tarihi bina…

Samsun’da ahşap binalar tercih edildiği için yangın art arda ilerleyip tüm Samsunu yok ediyor. o yıllarda Samsun’da Fransız konsolosluğu vardı. Fransız konsolosun yazdığı kendi hükümetine yazdığı raporda yangının tüm ayrıntılarına yer vermesi sayesinde yangın hakkında geniş bilgi edinebiliyoruz.

Yangında şehrin 415 evi yandı. Bütün Samsun halkı çok üzgün ve perişan durumdadır. 2 gün önce saat 10’a doğru yangın çığlıkları şehrin merkezinden yükselmeye başladı. Yangının yeri ve çıkış nedeni hakkında birkaç çelişik yorum var. Bunları anlatmıyorum çünkü hangisinin doğru olduğu henüz belli değil. Yangın tedbirsizlik sonucu çıkmış ve yangının çıkış yerinin bitişiğinde petrol ürünleri satan dükkândaki petrolle dolu variller ateş alarak yangın süratle büyümüş. Yangının bu derece büyük olmasının nedeni de bu imiş. Dükkân tahtadan yapılma bir handa yer aldığından dolayı bu han da tamamen yanarak kül oldu.

Aynı zamanda güneyden esen şiddetli rüzgâr da yangının etrafa sıçramasını ve söndürme çalışmalarının etkisiz kalmasına neden oldu. Tahtadan yapılmış olan evler ve dükkânlar tamamen yandı.

On cami ve beş büyük han da yananlar arasında. Bu hanlardan Taşhan, taştan yapılma ve sağlam bir bina olduğundan daha önceki yangınlardan da kurtulmuştu. Bedesten de Taşhan gibi sağlam binalar arasındaydı. Bu nedenle yangın sırasında yakın dükkânların malları bu iki binaya taşınmıştı ama Taşhan ve bedesten de yangından nasibini aldı. Burada bulunan dükkânların tamamı yok oldu. Taşhan ve bedestenden geriye yalnızca taşları kaldı.

Danişmendliler tarafından inşa edilmiş olan Samsun Kalesi’nde bulunan Kale Mahallesi içindeki tüm evler yani yaklaşık beş yüz ev tamamen yandı. Korkunç olan ise şehrin bu kısmındaki İç Kale denilen yerde Samsun Kalesi’nin cephaneliği vardı. Bu büyük felaketin cephaneliğe ulaşmamasına sevinmeliyiz. Yangının cephaneliğe sıçramaması Mutasarrıf Hasan Paşa’nın gayretleriyle oldu. Hasan Paşa şehrin diğer taraflarındaki yangını önleyemeyince tüm gayretini bu yöne yoğunlaştırdı. İç Kale de evler ve cephanelik iki kat sur içinde idi. Hasan Paşa askerleri ve zaptiyeleri cesaretlendirerek yangına doğrudan müdahalede bulunmalarını sağladı ve yangını durdurdu.

Buna rağmen şehirdeki bazı insanlar diyorlar ki, bunu ben de duydum “yetkililer bu yangın sırasında hiçbir şey yapmadılar”. Fakat buna inanmayın, bu dedikodu büyük üzüntü ve perişanlıktan kaynaklanıyor. Çünkü halk çok perişandır. Yangını söndürmek imkânsızdı, bütün yetkililer ellerinden geleni yaptılar ve yapmaya da devam ediyorlar.

Yetkililer tarlalarda kurdukları kamplarda felaketzede halka yardım etmeye çalışıyorlar. Bunlara ekmek dağıtıldı. Felaketzedeler sığınacak bir barınak bulmaya çalışıyorlar. Yangın sonucunda ev sahipleri ve tüccarlar tamamen mahvolmuş ve her şeylerini yitirmişlerdir.

Bu yangın felaketzedelerine yardımın şehir dışından gelmesi gerekmektedir. Hükûmet desteğini bekliyoruz. Siz yardım gönderebilir misiniz? Eminim ki Samsun halkı çok minnettar kalacaktır.

—5 Ağustos 1869
—————

Yangın sonrası yapılan araştırmada 125.000 m2’lik bir alanın direkt yandığı 718 binanın ise kullanılamaz hale geldiği tesbit edilmişti. Yangından hemen sonra devlet tarafından yardım gerçekleştirilmiş. Halka bedava gıda dağıtılmış, evsiz kalanlar için 150 cadır kurulmuş. Geri kalan kişiler okullara,kışlalara ve işyerlerine yerleştirilmiş. Büyük bir kısmıda diğer bölgelerdeki akrabalara göç etmek zorunda kalmıştır.

Arşiv belgelerine göre bu yangından 10 yıl sonra bile Samsun’a yangın için yardımlar yapılmaya devam edilmiş.

Yangın hakkında daha ayrıntılı bilgi için 19 Mayıs Üniversitesi Tarih bölümünden Prof. Dr. Mehmet Yavuz Erler’in Bir Kentin Yeniden Doğuşu: Samsun (1865-1875) kitabına ve Şehir araştırmacısı Baki Sarısakal’ın Büyük Samsun Yangını kitabına bakmanızı öneririm.